Jest jednym z rodzimych przedstawicieli różowatych Rosaceae o kosmopolitycznym (bardzo szerokim) zasięgu geograficznym. To gatunek pospolity w całej Polsce, w górach występuje po piętro kosodrzewiny. Najczęściej spotkać go można jako podszyt w siedliskach charakteryzujących się glebą świeżą do wilgotnej, o średniej zawartości próchnicy, o odczynie od kwaśnego do obojętnego. Występuje najczęściej w borach sosnowych i mieszanych sosnowo-dębowych, niekiedy także w kwaśnych dąbrowach oraz buczynach, uboższych postaciach grądu, a na obszarach podgórskich i górskich – w karpackim borze mieszanym jodłowo-świerkowym i żyznych buczynach górskich oraz w górskich lasach ziołoroślowych. Jest jednym z gatunków pionierskich w pierwszych latach po wycince prowadzonej w zespołach borowych i mniej żyznych lasach liściastych.
Wygląd i cechy charakterystyczne:
Osiąga wysokość od 5 do 15 m i pierśnicę dochodzącą do 60 cm. Rzadko osiąga wiek powyżej 100 lat. Ma pokrój drzewa lub krzewu o korze szarej i gładkiej, na pędach: szarobrązowej. Cechami charakterystycznymi są liście złożone z 9-15 piłkowanych od wierzchołka listków, które od spodu są szarawo owłosione oraz pomarańczowe do czerwonych kuliste cierpkie owoce o średnicy od 6 do 9 mm dojrzewające zwykle późnym latem. Owoce te długo pozostają na drzewach. Kwiatostany są gęste i owłosione, zbudowane z drobnych białopłatkowych kwiatów, których średnica nie przekracza 1 cm.
Warto wiedzieć:
- Jest gatunkiem o znacznej wartości biocenotycznej – owoce stanowią pożywienie dla ptaków (np. drozd, gil, jarząbek, jemiołuszka) oraz ssaków (saren czy borsuków).
- Owoce mają zastosowanie w kuchni oraz przetwórstwie. Ich cierpkości i gorzkawego smaku owoców można pozbyć się przez parowanie, gotowanie lub przemrożenie.
W przeszłości spożywano je po przetworzeniu na wina, powidła, nalewki oraz soki. - Charakteryzuje je wysoka zawartość witaminy C, karotenoidów (odpowiadających za ich kolor), obecność sorbitu (cenionego w diecie diabetyków), witamin: E, C i K oraz znacznej zawartości potasu, magnezu i żelaza, a także garbników oraz cukrów i pektyn. Przez znaczną zawartość substancji aktywnych wykazują one działanie bakteriobójcze
i moczopędne. W dużych ilościach działają przeczyszczająco. Wysuszone i zmielone na mąkę dodane do przetworów będą działały jak naturalny konserwant. Co więcej,
z owoców jarząbu pierwszy raz wyizolowano kwas sorbowy stosowany obecnie jako konserwant żywności. - Kwiaty mają właściwości przeciwgorączkowe, przeciwzapalne, moczopędne, przeciwalergiczne oraz rozkurczowe i uspokojające.
- Kora, liście, nasiona oraz niedojrzałe owoce są źródłem trujących glikozydów cyjanogennych.
- Jednym z małopolskich produktów lokalnych jest jarzębiak – wytrawna wódka z dodatkiem przemrożonej jarzębiny, ziół oraz młodych pędów sosny produkowana w XIX w. przez Fabrykę Wódek Zdrowotnych i Likierów arcyksięcia Rainera Habsburga. Historia jarzębiaka na terenie małopolskiej gminy Lanckorona jest jednak dłuższa: jarzębiak izdebnicki ma tradycje sięgające XVI w.
- Choć jarząb jest gatunkiem miododajnym, specyficzny, nieco duszący zapach kwiatów najczęściej przywabia chrząszcze oraz bzygowate.
Źródła informacji:
- Seneta W., Dolatowski J., 2012: Dendrologia. Wyd. PWN., s. 242-144
- Witkowska-Żuk L., 2013: Rośliny leśne. Wyd.: MULTICO. Oficyna Wydawnicza., s. 63
- Bosch M., 2024: Drzewa jak je rozpoznawać po liściach – 64 drzewa liściaste i iglaste. Wyd.: AMBER Sp. z o.o. Wyd. IV
- Łuczaj Ł., 2011: Dziko rosnące rośliny jadalne użytkowane w Polsce od połowy XIX w. do czasów współczesnych. Etnobiologia Polska Vol. 1: 57-125
- Matuszkiewicz W., Sikorski P., Szwed W., Wierzba M., 2012: Zbiorowiska roślinne Polski. Lasy i zarośla. Wyd. PWN
- Kalemba-Drożdż M., 2022: Smakowite drzewa. Dania z nasion, liści, kambium, kwiatów i pąków polskich drzew. Wyd. Pascal, s. 48
