O paradoksach ochrony zabytków w Polsce – wykład prof. Stanisława Waltosia

W swoim wystąpieniu prof. Stanisław Waltoś zwrócił uwagę na szereg różnego rodzaju paradoksów związanych z problematyką ochrony oraz udostępniania zabytków w Polsce. Niektóre z nich dotyczą podstawowej terminologii, np. określenie „dobro kultury” jest używane w polskiej Konstytucji, licznych konwencjach i umowach międzynarodowych, natomiast pozostaje ono nieobecne w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 roku. Z kolei paradoks nieprawego łoża pierwszych polskich przepisów związanych z ochroną zabytków wiąże się z faktem, że zostały one sformułowane przez Radę Regencyjną powołaną w 1918 roku przez niemieckie i austro-węgierskie władze zaborcze – mimo tego dobrze pełniły swoje zadanie aż do roku 1926. Jak ocenił profesor Waltoś: „nie jest ważne, czy łoże jest prawe czy nieprawe, ważne jest, czy służy społeczeństwu”.

Nasz gość przybliżył słuchaczom także problematykę odbudowy Warszawy po II wojnie światowej, której towarzyszyło hasło: „Cała Polska buduje swoją stolicę” oraz ogromny entuzjazm i poparcie społeczne. Ze względu na problemy z materiałami budowlanymi proces odbudowy Warszawy wiązał się jednak z niszczeniem i rozbieraniem szeregu zabytków znajdujących się na Ziemiach Odzyskanych, co w sposób nieodwracalny zubożyło nasze dziedzictwo kulturowe. Podobny nieusuwalny konflikt interesów był wpisany w dekret Bieruta, który z jednej strony umożliwił realizację niezbędnych dla Warszawy inwestycji, z drugiej zaś kompletnie unieważnił prawa właścicieli do swoich przedwojennych nieruchomości.

Zdaniem profesora Stanisława Waltosia niejednokrotnie w różnych obszarach prawa dochodzi do przypadków jego łamania, a paradoksem jest, że niekiedy takie postępowanie ma swoje dobre strony. Takim przypadkiem jest odstąpienie od przepisów „Karty Ateńskiej” o unikaniu tzw. pełnej restauracji podczas odbudowy zabytków w Polsce zaraz po II wojnie światowej: zdecydowano się wówczas na takie rekonstrukcje ze względu na skalę totalnych zniszczeń wielu obiektów kluczowych dla kultury narodowej. Jak podkreślał nasz ekspert właśnie dzięki decyzjom podjętym wbrew obowiązującym wtedy wytycznym udało się zachować wiele kluczowych miejsc i ma to swoją olbrzymią wartość – nawet jeśli w wielu przypadkach z powodu braków w dokumentacji konieczna była „inwencja i fantazja konserwatorska”. Nie zawsze jednak decyzje o rekonstrukcji należy oceniać pozytywnie: przypadki takie jak budowa zamku Zamku Przemysława II w Poznaniu budzą wiele obiekcji i dyskusji w środowisku historyków sztuki oraz konserwatorów zabytków.

Prof. Waltoś zwrócił również uwagę na nieprzewidziane skutki zachowań z pozoru racjonalnych i służących ratowaniu obiektów zabytkowych. Wywiezienie ołtarza Wita Stwosza z Krakowa do Sandomierza miało na celu ochronę tego wartościowego obiektu, tymczasem w istocie wiązało się z ryzykiem jego kompletnego zniszczenia (gdy miasto, uznawane za zdecydowanie bezpieczne, stało się ofiarą intensywnych bombardowań). Sporo czasu nasz gość poświęcił także na omówienie problemów związanych z obecnością w Polsce zabytków kultury niemieckiej, np. przechowywanych w Krakowie zbiorów Preussische Staatsbibliothek z Berlina oraz berlińskiej kolekcji zabytkowych samolotów. W czasie wykładu mowa była również o paradoksie zasadności pielęgnowania hitlerowskich poczynań architektonicznych oraz o pomijaniu zasług w odbudowie zabytków tych osób, które są źle oceniane ze względu na swoje wybory polityczne lub inne polityczne okoliczności.

Wykład zakończył się szeregiem pytań od widzów biorących udział w wykładzie w formie stacjonarnej oraz od internautów uczestniczących w wydarzeniu online. Profesor Stanisław Waltoś – który na początku spotkania podkreślił, że podczas 22 lat współpracy z Wyższą Szkołą Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie właśnie tutaj doświadczył wyjątkowego kontaktu z młodymi odbiorcami – cierpliwie odpowiadał między innymi na pytania dotyczące wkładu socjalizmu w ochronę zabytków, restytucji polskich dóbr kultury zagrabionych w czasie II wojny światowej czy fortepianu Szopena znajdującego się w zbiorach krakowskiego Collegium Maius.

Wykład prof. Waltosia można pooglądać TUTAJ.

O projekcie „Przybij piątkę nauce”

Wykład „O paradoksach ochrony zabytków w Polsce” został zrealizowany w ramach projektu „Przybij piątkę nauce”, za pośrednictwem którego Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie udostępnia materiały filmowe oraz audio z kilkudziesięciu zrealizowanych wykładów i spotkań otwartych. Osoby, które wykorzystają wykłady w celach edukacyjnych, mogą otrzymać certyfikat. Wszystkich zainteresowanych prosimy o kontakt za pośrednictwem formularza.

Więcej informacji o projekcie dostępnych jest TUTAJ.