Jest gatunkiem rodzimym należącym do rodziny bukowatych Fagaceae. Przez Polskę przebiega północno-wschodnia granica jego zasięgu. Występuje on w całej Polsce Południowej (do wysokości 1250 m n. p. m), w części zachodniej oraz północnej i północno-zachodniej kraju. Zaliczany jest do gatunków klimatu umiarkowanego o charakterze oceanicznym. Jest wysoce cienioznośny, jednak ma wysokie wymagania glebowe – optimum siedliskowe stanowi gleba świeża i żyzna bogata w próchnicę oraz składniki mineralne (zwłaszcza wapń), o odczynie zasadowym do umiarkowanie kwaśnego. Stanowi on główny składnik lasów bukowych (buczyn). Osiąga wiek przekraczający 300 lat.
Wygląd i cechy charakterystyczne:
Buk zwyczajny jest gatunkiem dorastającym do 35, rzadziej 40 m wysokości i pierśnicy: do 1,5 (2,5) m. Jedną z cech charakterystycznych jest jego szaro-popielata, cienka i gładka kora. Błyszczące i na ogół całobrzegie liście mierzą od 5 do 10 cm długości. Rosnąc w zwarciu, wytwarza pień widoczny do wierzchołka z wysoko osadzoną koroną. Im mniejsze zwarcie – tym niżej osadzona i szersza jest korona. Na tym samym drzewie występują zapylane przez wiatr kwiatostany żeńskie oraz męskie. Kwitnienie przypada na przełom kwietnia i maja. Owoce stanowią zwykle 1-2 orzeszki zamknięte w okrywie pokrytej kolczastymi wyrostkami.
Warto wiedzieć:
- Orzeszki bukowe (zwane także bukwią), stanowią przysmak wielu gatunków zwierząt, w tym: dzików, gryzoni oraz ptaków: głuszców, sójek i grubodziobów.
- W przeszłości bukwie stanowiły także częsty element chłopskiej diety. Należy jednak mieć na uwadze, że spożycie dużej ilości orzeszków na surowo może powodować zawroty głowy i rodzaj upojenia, co ma związek z obecnością alkaloidu – faginy. Do XX wieku tłoczono nawet z nich olej, a zmielone – dodawano do mąki. Na Kaszubach bukwie pieczono, a następnie robiono z niej napój, który można było kupić na targach.
- Młode buki często nie zrzucają liści na zimę.
- Buk wykazuje zdolność do użyźniania gleby za sprawą dostarczania jej dużej ilości materii organicznej.
- Panujące warunki atmosferyczne mają duży wpływ na wielkość przyrostu buka – suche i gorące lato ogranicza jego przyrost nawet w kolejnym sezonie wegetacyjnym.
- Jego drewno jest twarde i łupliwe, przez co cenione m.in. w bednarstwie oraz stosowane w wytwarzaniu instrumentów muzycznych. Nazwa instrumentu dętego – fagotu nawiązuje do łacińskiej nazwy buka.
- Najgrubszy w Polsce buk o obwodzie 750 cm występuje na terenie nadleśnictwa Nowogard.
- Lasy z dominującym w Polsce drzewostanem buczynowym (zwane buczynami) zajmują ok. 5% powierzchni wszystkich polskich lasów.
- Charakterystyczną cechą buczyn jest runo obfitujące w wiele cennych gatunków zielarskich, w tym geofitów wiosennych, zakwitających przed rozwinięciem liści na drzewach. Należy do nich m.in. przytulia wonna, ziarnopłon wiosenny oraz miodunka ćma.
- Z buczynami związane są liczne gatunki owadów, wśród nich także te objęte ochroną gatunkową. Zalicza się do nich m.in. nadobnica alpejska, której larwa żeruje w starym, murszejącym drewnie buka.
Źródła informacji:
- Witkowska-Żuk L., 2013: Rośliny leśne. Wyd.: MULTICO. Oficyna Wydawnicza., s. 46
- Seneta W., Dolatowski J., 2012: Dendrologia. Wyd. PWN., s. 139-141
- Łuczaj Ł., 2011: Dziko rosnące rośliny jadalne użytkowane w Polsce od połowy XIX w. do czasów współczesnych. Etnobiologia Polska Vol. 1: 57-125
- Matuszkiewicz W., Sikorski P., Szwed W., Wierzba M., 2012: Zbiorowiska roślinne Polski. Lasy i zarośla. Wyd. PWN, s. 41-42
- Chojnacka-Ożga L., 2002: Wpływ warunków termiczno-fluwialnych na wielkość przyrostów radialnych buka zwyczajnego (Fagus sylvatica) rosnącego w Polsce północnej. Sylwan, nr 6
- http://www.przegladlesniczy.com.pl/drzewa/gat02.html
