Dr Alina Yakymchuk

Doktor nauk ekonomicznych, Adiunkt Katedry Zarządzania Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie. Autorka ponad 270 prac naukowych. Ekspert Ministerstwa Edukacji i Nauki Ukrainy. W ciągu 22 lat pracy w szkolnictwie wyższym wykładowczyni następujących dyscyplin: Finanse publiczne, Administracja publiczna, Budżetowanie regionalne, Zarządzanie publiczne polityką środowiskową, Ekonomia zrównoważonej organizacji, Ekonomia środowiska, Strategia rozwoju zrównoważonej organizacji, Zarządzanie publiczne w sferze finansowo-gospodarczej, Statystyka publiczna i inne. Posiada bogate doświadczenie w działalności projektowej oraz grantowej.

Nie wszyscy zdają sobie sprawę, jak ważną rolę pełnią naturalne ekosystemy. Uogólniając możemy przyjąć, że: lasy dają nam czyste powietrze (pochłaniając dwutlenek węgla i produkując tak potrzebny tlen), bagna są naturalnymi filtrami wody (oczyszczają ją), lasy i plantacje agroleśne chronią glebę przed erozją i zatrzymują wodę, a owady zapylają rośliny, które często wykorzystujemy jako zioła lecznicze.

Człowiek, kierując się chęcią szybkiego zysku, nierzadko dokonuje złych wyborów, przy okazji nadmiernie wykorzystując zasoby naturalne naszej planety. Do takich praktyk zalicza się m.in. wycinkę drzew czy nadmierne stosowanie nawozów oraz pestycydów. Jednak to, co zapewnia szybki wzrost ekonomiczny, może przerodzić się w złożony problem środowiskowy (degradacja gleby i związane z nią ograniczenie produkcji żywności, pogorszenie jakości wody pitnej i zdrowia ludzkiego, spadek bioróżnorodności, niekorzystne zmiany klimatyczne – coraz częstsze ekstremalne zjawiska meteorologiczne, w tym głębokie susze oraz powodzie błyskawiczne, ale także nadmierna emisja gazów cieplarnianych). Ważne jest więc dokonanie prawidłowej oceny funkcji ekosystemów naturalnych.

Spróbujmy przeprowadzić analizę na przykładzie nadgranicznych parków narodowych Polski i Ukrainy.

Charakterystyka nadgranicznych parków narodowych ze stron polskiej i ukraińskiej została dokonana na podstawie danych pochodzących z materiałów kartograficznych i przedstawiona w tabeli 1.

Według O. M. Carenko i in. (2004) jeden hektar lasu pochłania 6,5 ​​ton dwutlenku węgla i emituje 5 ton tlenu rocznie (a zapotrzebowanie na tlen jednej osoby wynosi 406 kg). Oznacza to, że hektar lasu jest w stanie zapewnić roczny zasób tlenu dla ponad 12 osób. W badanych parkach przygranicznych łączna powierzchnia gruntów zajętych pod lasy wynosi 118,36 tys. ha. Na podstawie metody społeczno-ekologicznej oraz ekonomicznej oceny działalności ekosystemów leśnych parków narodowych zaproponowanej przez A. Yakymchuk (2007; 2014) obliczono, że powierzchnie leśne parków zapewniają tlen w ciągu roku dla blisko 1,5 mln osób (precyzyjniej: 1 457 011,6 osób), a produkowana przez nie ilość tlenu wynosi 591,8 tys. ton.

Dla lepszego zobrazowania ogromnej wartości tych ekosystemów, przyjmijmy wskaźniki finansowe. Według Protokołu z Kioto jedną tonę tlenu szacuje się na 10–50 dolarów amerykańskich. Nietrudno obliczyć wartość ekonomiczną jednej ze świadczonych przez te obszary usług ekosystemowych, polegającej na produkcji tlenu – jest to 5,9-29,5 mln USD. Tyle wynoszą korzyści ekonomiczne oczyszczania atmosfery przez lasy parków nadgranicznych Polski i Ukrainy.  Stanowi to istotny argument ochrony ekosystemów leśnych jako systemu produkującego tlenu.

Oznacza to, że funkcjonowanie ekosystemów leśnych nadgranicznych parków narodowych Ukrainy i Polski ma znaczący wymiar ekonomiczny i ekologiczny. Ludzkość nie tylko powinna, ale i zobowiązana jest, do docenienia wartości lasów i zachowania ich dla przyszłych pokoleń – jako bogactwa narodowego i kapitału przyrodniczego przynoszącego korzyści ekonomiczno-ekologiczne.

Każdy potrafi opisać, czym jest las, ale o mokradłach wciąż wiemy niewiele. Jednym z powodów jest z pewnością fakt, że stanowią one zaledwie ok. 4% powierzchni Polski. Warto jednak poświęcić im nieco więcej uwagi, bowiem zgodnie z danymi pochodzącymi z opracowania poświęconego mokradłom opublikowanego przez WWF (2024), tylko one są gwarantem zachowania różnorodność biologicznej na Ziemi. Dzieje się tak, ponieważ 40% wszystkich gatunków żyjących na Ziemi w różnych momentach życia związana jest z terenami podmokłymi.

W przeszłości przeprowadzano intensywne działania odwadniające, osuszając tereny podmokłe i przeznaczając je pod uprawę marchwi, buraków, czy ziemniaków. Poniesione koszty przeprowadzonych melioracji były wysokie, zysk ze sprzedaży ich nie rekompensował, jednak ludzie nie postrzegali osuszania jako błąd. I tak na przykład w Polsce osuszono ponad 400 tys. hektarów.

Istnieje jednak jeszcze jedna ważna funkcja bagien – oczyszczanie wody. Zgodnie z aktualnymi badaniami, globalna wartość ekosystemów podmokłych na świecie jest wyceniana aż na 14,9 trylionów USD. Suma ta oznacza 45% wartości całego obecnie bogactwa naturalnego Ziemi (źródło: Tereny bagienne w Polsce, 2024).  Stosując tę ​​samą metodę (Yakymchuk, 2007) możemy oszacować koszt tej usługi. Jej wartość ekonomiczną obliczono na podstawie danych o powierzchni pod różnymi typami bagien (górne, mieszane, przejściowe) oraz zdolności filtracyjnej (przepustowej) objętości wody każdego rodzaju (tab. 2).

Jeśli koszt wybudowania oczyszczalni przemysłowej wynosi 50 tys. dolarów, a jej przepustowość stanowi 1500 m³/dobę oraz żywotność szacowana jest na ok. 50 lat, wówczas jej roczna wartość bieżąca wyniesie około 1000 USD rocznie. Na Ukrainie bagna zajmują ponad 12 tys. km², a zasoby suszonego na powietrzu torfu przekraczają 3 miliardy ton. Na Ukrainie wartość oczyszczania wody przez bagna wynosi 109,6 mln USD rocznie, co jest niezwykle mocnym argumentem za zachowaniem ekosystemów bagiennych. Według naszych szacunków: jeśli zgodnie z danymi statystycznymi, powierzchnia torfowisk w Polsce wynosi 15 tys. km², okazuje się, że oczyszczają one wodę na kwotę ponad 137 mln dolarów rocznie.

Warto wspomnieć, że ważną rolę w procesie oczyszczania wody odgrywają żyjące w niej bakterie oraz rośliny fitosanitarne – takie jak np. pałka wodna czy trzcina pospolita. Wysychanie i celowe osuszanie obszarów podmokłych powoduje nie tylko zanikanie tych gatunków, ale jednocześnie zmniejsza możliwości filtracyjne zbiorników/terenów podmokłych. Obecnie osuszanie torfowisk służy głównie eksploatacji torfu na potrzeby ogrodnictwa, jednak koszty środowiskowe takich działań są niezwykle wysokie: torf rozkłada się bardzo szybko, nie powodując oczekiwanej długotrwałej poprawy warunków glebowych, a przy okazji zwiększamy emisję gazów cieplarnianych i przyspieszamy odpływ wody z terenów podmokłych.

Obecnie zauważamy wzrost świadomości społeczeństwa o tym, jak ważna jest nie tylko ochrona mokradeł, ale także ich odtwarzanie. Stanowią one bowiem bardzo ważne ekosystemy, nie tylko łagodzące zmiany klimatu, ale także pomagające się do nich zaadaptować. Musimy zdać sobie sprawę, że bez odtworzenia osuszonych bagien nie ograniczymy istotnie emisji dwutlenku węgla. Staną się one tym bardziej bezcenne w obliczu możliwego postępującego globalnego wzrostu temperatury. Jeśli ten scenariusz się ziści, za kilkadziesiąt lat będziemy w stanie przetrwać wyłącznie w pobliżu wody.

Kolejnym powodem, dla którego należy obejmować ochroną obszary podmokłe, jest ich rola w kształtowaniu różnorodności biologicznej. Aż 40 proc. wszystkich gatunków żyjących na ziemi jest związana właśnie z tymi terenami. Mowa nie tylko o roślinach i stale przebywających tam zwierzętach, ale też np. „odwiedzających” mokradła ptakach wędrownych. Obecnie w skali świata jedna czwarta gatunków zależnych od terenów podmokłych jest zagrożona wyginięciem. Poza tym wysychanie bagien, torfowisk i innych obszarów podmokłych spowoduje, że nie będziemy mieli zarówno zgromadzonych wystarczająco zasobów wody nie tylko w aspekcie ilościowym, ale także jakościowym.

Ich niszczenie nasila negatywne skutki ocieplenia się klimatu w skali lokalnej i globalnej oraz zaburza naturalny obieg wody w przyrodzie. Obszary podmokłe, stanowiące strefy przejściowe pomiędzy lądem a wodą, podtrzymują lokalne krążenie wody i są naturalnymi formami jej retencji. Funkcjonują jak klimatyzatory: w czasie suszy są jedynymi rezerwuarami wody umożliwiającymi jej parowanie, a w efekcie prawidłowe krążenie i powrót do lądowych ekosystemów w postaci deszczu czy rosy. Proces parowania jest także naturalnym regulatorem temperatury: w skali lokalnej obniża temperaturę powietrza, pochłaniając ciepło z otoczenia.

Mokradła, zwiększając ilość pary wodnej w atmosferze, ograniczają też wysychanie innych obszarów – na przykład rolniczych. Warto zaznaczyć, że skutki osuszania powierzchni bagiennych nie ograniczają się tylko do nich samych – szybciej wysychają także pola i łąki w otoczeniu mokradeł, zaczyna też brakować wody w rzekach i jeziorach. Taka sytuacja coraz częściej obserwowana jest już w wielu regionach Polski oraz Ukrainy.

Mówiąc o roli mokradeł w regulacji klimatu, poza wodą ważny jest jeszcze obieg węgla. Mokradła, a zwłaszcza bagna, w których akumuluje się torf, są ogromnym magazynem węgla. Jeden hektar ekosystemu bagiennego pochłania w ciągu roku od kilkuset kilogramów do nawet dwóch ton węgla. Najnowsze badania pokazują, że torfowiska zakumulowały go znacznie więcej niż cała roślinność lądowa. Pochłaniając dwutlenek węgla z atmosfery, torfowiska przeciwdziałają więc globalnemu ociepleniu. Niestety, masowe osuszanie bagien w celu przekształcenia ich w tereny rolnicze sprawia, że torf zaczyna się rozkładać, a one same zmieniają się w źródła emisji dwutlenku węgla do atmosfery, negatywnie oddziałując na klimat. Dlatego tak ważne jest, by je z powrotem odtwarzać.

Fakty są najmocniejszymi podstawami dobrych decyzji. W przypadku inwestycji chroniących mokradła oraz bagna najważniejszymi argumentami są: ochrona ilościowa i jakościowa wód, łagodzenie skutków zmian klimatu, w tym: ograniczenie wzrostu temperatury i obniżenia wilgotności powietrza, zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych oraz przeciwdziałanie suszy, a także ochrona różnorodności biologicznej i degradacji gleb.

Bibliografia:

1. MOKRADŁA, CZYLI… (2024). URL: https://www.wwf.pl/mokradla-czyli.
2. Tereny bagienne w Polsce (2024). URL: https://zwierzetainformacje.pl/tereny-bagienne-w-polsce/).
3. Yakymchuk A.Y. (2007). Ekonomika ta orhanizatsiia pryrodno-zapovidnoho fondu. Rivne: NUVHP, 2007. 208 s. ISBN 966-327-065-9.
4. Yakymchuk A., Valyukh A. and oth. (2020). Public Administration and Economic Aspects of Ukraine’s Nature Conservation in Comparison with Poland. In: Kantola J., Nazir S., Salminen V. (eds) Advances in Human Factors, Business Management and Leadership. AHFE 2020. Advances in Intelligent Systems and Computing, vol 1209. Springer, Cham. Online 978-3-030-50791-6. Scopus.
5. Narodowy Bank Polski – Internet Information Service (2020). URL: www.nbp.pl. Retrieved 2024-12-02.
6. Huwylerfirst1=Fabian; Kaeppeli, Juerg; Serafimova, Katharina; Swanson, Eric; Tobin, John. Making Conservation Finance Investable. Stanford Social Innovation Review. Stanford University.
7. WWF (2023). https://WWF – Endangered Species Conservation. World Wildlife Fund.
8. Payments for Ecosystem Services Getting Started: A Primer (2015). UNEP. United Nations Environment Programme.
9. Symonides, E.: Nature conservation. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego (2008).
10. Yakymchuk A. et al.: Public Administration and Economic Aspects of Ukraine’s Nature Conservation in Comparison with Poland. In: Kantola J., Nazir S., Salminen V. (eds) Advances in Human Factors, Business Management and Leadership. AHFE 2020. Advances in Intelligent Systems and Computing, vol 1209. Springer, Cham (2020).
11. Tsarenko O. M. Osnovy ekolohii ta ekonomika pryrodokorystuvannia. Kurs lektsii. Praktykum : navch. posib. / O. M. Tsarenko, O. O. Nesvietov, M. O. Kadatskyi. – 2-he vyd. ster. – Sumy : Universytetska knyha, 2004. 400 s.
12. Natsionalnyi pryrodnyi park Yavorivskyi –  Ivano-Frankove (Ianiv) –  Vidpochynok v Karpatakh –  KARPATY.INFO / Zakhidna Ukraina / Lvivska oblast / Yavorivskyi raion (karpaty.info)
13. Yakymchuk A.Y. Derzhavna polityka staloho zberezhennia bioriznomanittia Ukrainy: monohr.  Rivne : NUVHP, 2014. 477 s.
14. Shatsky National Natural Park. 2024. URL: shpark.com.ua. URL: Головна – Шацький національний природний парк (shpark.com.ua).
15. Yavorivsky National Natural Park. 2024. URL: yavorivskyi-park.in.ua.
16. Uzhan National Natural Park. 2024. URL: uzhanskyi-park.in.ua.
17. „Skolivski Beskydy” National Nature Park. 2024. URL: skole.org.ua.
18. Bieszczadzki Park Narodowy – Bieszczadzki PN. 2024. URL: bdpn.pl.
19. Magurski Park Narodowy. 2024. URL: magurskipn.pl.
20. Poleski Park Narodowy. Aktualności. 2024. URL: poleskipn.pl.
21. Roztoczański Park Narodowy: Polskie Parki Narodowe. 2024. URL: zpppn.pl.
22. Turkowski, K., & Dubrowski, M. (2024). Postrzeganie usług ekosystemów dostarczanych przez stawy karpiowe w Pasłęku, Polska. Czasopismo „Economics and Environment”, 84(1), 197–209. https://doi.org/10.34659/eis.2023.84.1.512.
23. Świat musi ugrząźć w bagnie. I to dosłownie, bo inaczej zabraknie nam wody (2024). URL:  https://krytykapolityczna.pl/kraj/swiat-musi-ugrzazc-w-bagnie-i-to-doslownie-bo-inaczej-zabraknie-nam-wody/.