Mgr Jan Gosztyła

Magister psychologii, certyfikowany specjalista terapii uzależnień, certyfikowany psychoterapeuta i trener Gestalt, asystent w Katedrze Zarządzania WSIiZ. Jego zainteresowania naukowe koncentrują się wokół tematyki radzenia sobie ze stresem, rozwoju postraumatycznego, psychoterapii młodzieży i dorosłych, a także psychologii środowiskowej oraz psychologii rozwojowej.

Termin „stres” już niedługo będzie obchodził swoje setne urodziny, gdyż w literaturze naukowej pojawił się w latach 30. XX wieku, a do powszechnego użycia wszedł w latach 70. (Lazarus, 1986). Obecnie często używamy go (a według niektórych psychologów wręcz nadużywamy) do opisania różnych nieprzyjemnych uczuć. Często zdarza się nam mówić, że jesteśmy zestresowani lub się stresujemy, gdy odczuwamy frustrację, irytację, dyskomfort, przytłoczenie lub zmęczenie. Zatem: czym tak naprawdę jest stres? Mimo że termin ten jest „dość stary” i w powszechnym użyciu, to wciąż dla wielu pozostaje trudnym do precyzyjnego zdefiniowania pojęciem.

Wśród wielu koncepcji stresu na szczególną uwagę zasługuje Teoria Zachowania Zasobów (ang. Conservation of Resources, COR) Stephena Hobfolla, opracowana w 1989 roku, której głównym założeniem jest to, że ludzie dążą do zdobywania, utrzymywania i ochrony zasobów, które są dla nich wartościowe. Zasoby te mogą być różnorodne – od dóbr materialnych poczynając, przez wsparcie społeczne, a kończąc na osobistych kompetencjach. Natomiast stres występuje wtedy, gdy istnieje zagrożenie utraty tychże zasobów, albo zostały już one utracone, bądź osoba nie ma możliwości zdobycia zasobów w następstwie wysiłku włożonego w ich uzyskanie (Hobfoll, 2006). W niniejszym artykule przyjrzymy się głównym założeniom teorii COR, jej zastosowaniom oraz jej znaczeniu w badaniach psychologicznych i praktyce.

Istota Koncepcji Zachowania Zasobów

Wyjątkowość teorii COR polega na tym, iż koncentruje się ona na procesie, a nie tylko na jego wyniku. Według Hobfolla (2006) stres jest procesem, a jego dynamika zależy od tempa i nasilenia doświadczanych strat. Natomiast sytuacja stresowa to relacja jednostki z otaczającymi ją warunkami.

Hobfoll (2011) uważa, że każdy i każda z nas jest obdarzony/a zasobami nieproporcjonalnie z przyczyn społecznych, ekonomicznych, jak i biologicznych. Ochrona tych zasobów, ich zdobywanie i pomnażanie, to podstawowy cel aktywności człowieka. Oznacza to, że każdy stara się uzyskać, zachować, ochronić i zwiększać zasoby nie tylko po to, aby osiągnąć jednorazowy rezultat, ale również w celu utrzymania i poprawiania swoich osiągnięć w dłuższym okresie czasu po to, aby zabezpieczać się przed przyszłymi wyzwaniami. W związku z tym ludzie cechują się odmiennymi doświadczeniami w zakresie efektywności wykorzystywania zasobów, co determinuje różnice w odczuwaniu i radzeniu sobie ze stresem.

W oparciu o te spostrzeżenia Hobfoll (2006) stworzył podstawową regułę teorii COR, według której tym, co najbardziej zagraża prawidłowemu funkcjonowaniu człowieka, jest nagła utrata zasobów. Jedynie powiększanie puli zasobów może zahamować lub zapobiegać tej stracie. Stąd u osób bogatych w zasoby obserwuje się większą zdolność do zdobywania nowych zasobów, a osiągnięte zyski pociągają za sobą kolejne. Natomiast osoby posiadające mniejszą liczbę zasobów są bardziej narażone na ich utratę, a prawdopodobieństwo osiągnięcia przez nich zysków dramatycznie spada.

W związku z powyższym, osoby dysponujące mniejszą ilością zasobów raczej nastawiają się na ochronę tego, co już mają, gdyż każda kolejna utrata będzie dla nich coraz bardziej dotkliwa, co spotęguje odczuwany przez nich stres i dyskomfort. Stąd działanie takich osób często ogranicza się do przyjęcia postawy defensywnej, co zmniejsza ich zdolność do radzenia sobie z trudnymi sytuacjami, a tym samym spowoduje przyspieszenie cyklu strat (Hobfoll, 2011).

Osoby, które posiadają więcej zasobów są mniej narażone na ich utratę. Mogą oni bowiem zainwestować nadmiar zasobów, szczególnie tych, które nie są im potrzebne do codziennego funkcjonowania. Potrzebne zasoby mogą uzyskać przez pomnażanie tych już posiadanych (Hobfoll, 2006). Co więcej, większa zasobowość jest powiązana z mniejszym nasileniem negatywnych skutków doświadczanego napięcia stresowego, ponieważ osoby posiadające więcej zasobów są mniej narażone na ich drenaż w procesie radzenia sobie z występującymi problemami (Hobfoll, 2011).

Zasoby jako Kluczowy Element Walki ze Stresem

Reasumując, w teorii COR pozyskiwanie zasobów stanowi istotny aspekt doświadczania stresu, chociaż ma on wtórny charakter w stosunku do przeżywania strat. Mimo iż strata ma większą moc regulacyjną w kontekście generowania stresu, to dzięki zyskowi można jej zapobiec, zrównoważyć ją albo ją zahamować. Dlatego ludzie inwestują nieproporcjonalnie dużo, aby skompensować realne lub ewentualne straty. Pozyskiwanie zasobów jest zazwyczaj dokonywane przy niskim poziomie stresu po to, aby stworzyć rezerwy kapitałowe na ewentualne ciężkie czasy (Niewiadomska, 2010).

Ponadto Hobfoll (2006) uważa, że rezerwuar zasobowy tworzy ochronną sieć, która umożliwia zarówno wykonywanie codziennych czynności, jak również spełnianie specjalnych wymagań w trudnych dla jednostki okolicznościach. Przekonanie o istnieniu takiej sieci przekłada się na pewność siebie, że osoba będzie w stanie sobie poradzić zarówno w nagłych okolicznościach, jak również w warunkach długotrwałego stresu.

W kontekście adaptacji, w tym również odporności na stres i radzenia sobie w sytuacjach trudnych, szczególne znaczenie posiadają dwie kategorie zasobów – osobowościowe i wsparcie społeczne (Niewiadomska, 2010).

Adaptacyjne znaczenie zasobów osobowościowych wynika z tego, że tworzą one system przekonań dotyczących m.in. adekwatnej samooceny, słuszności podejmowanych starań, pozytywnego nastawienia odnośnie uzyskania sukcesu i kierowania działań w takich kierunkach, które zwiększają możliwość osiągnięcia sukcesu (Niewiadomska, 2010).

Przystosowawcza funkcja wsparcie społeczne polega na tym, że w relacji między wspierającym a wspieranym dochodzi do wymiany zasobów, m.in. emocjonalnych, informacyjnych czy materialnych (Niewiadomska, 2010).

Interakcje społeczne w teorii COR mają znaczenie nie tylko w sytuacji wymiany zasobów, ale również w sytuacji krzyżowania się stresu. Jest to proces interpersonalny, w którym jedna osoba wpływa na poziom stresu innego człowieka lub większej grupy ludzi poprzez przekazywanie doświadczeń, emocji i zasobów w ramach określonego kontekstu społeczno-organizacyjnego (Chen i in., 2015). W związku ze swoją uniwersalnością, elastycznością i akcentowaniem roli kultury i grupy społecznej, teoria COR znalazła sobie szerokie zastosowanie w różnych dziedzinach, m.in. w psychologii pracy, interwencji kryzysowej i psychologii klinicznej.

Teoria Hobfolla jest często stosowana do analizy stresu zawodowego, wypalenia zawodowego oraz satysfakcji z pracy. Natomiast w sytuacjach kryzysowych, takich jak klęski żywiołowe czy traumy, teoria COR pomaga zrozumieć, jak ludzie reagują na utratę zasobów i jakie strategie mogą być skuteczne w procesie odbudowy i adaptacji. Zasoby osobiste, takie jak poczucie własnej wartości i zdolność do radzenia sobie, mogą chronić przed negatywnymi skutkami stresu i traumy. Interwencje mające na celu wzmocnienie tych zasobów są skuteczne w leczeniu zaburzeń lękowych i depresji.

Reasumując, teoria COR to fundamentalny model w psychologii stresu, który podkreśla znaczenie zasobów w procesie radzenia sobie ze stresem. Jej zastosowanie w różnych dziedzinach, od psychologii pracy po interwencje kryzysowe, dowodzi jej wszechstronności i wartości praktycznej. W miarę jak nasz świat staje się coraz bardziej złożony, teoria COR pozostaje kluczowym narzędziem do zrozumienia i zarządzania stresem w naszym życiu.

BIBLIOGRAFIA

Chen, S., Westman, M., Hobfoll, S.E. (2015), The Commerce and Crossover of Resources: Resource Conservation in the Service of Resilience, Stress Health, 31 (2), s. 95–105.

Hobfoll S. (2006), Stres, kultura i społeczność. Psychologia i filozofia stresu, Gdańsk: Wydawnictwo GWP.

Hobfoll S. (2011). Conservation of resource caravans and engaged settings. Journal Occupatinal and Organization Psychology, 84, s. 116–122.

Lazarus R. (1986), Paradygmat stresu i radzenia sobie, Nowiny Psychologiczne, nr. 3-4, s. 2-39.

Niewiadomska I. (2010), Zasoby psychospołeczne czynnikiem warunkującym pozytywną adaptację człowieka, [w:] Skazani na wykluczenie!? Zasoby adaptacyjne osób zagrożonych marginalizacją społeczną (red.) M. Kalinowski, I. Niewiadomska, Lublin: Wydawnictwo KUL, Caritas Polska, s. 15-39.