Dr Małgorzata Paszkowska

Adiunkt w Katedrze Zarządzania Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie. Specjalizuje się w problematyce ochrony zdrowia, przede wszystkim, w zakresie aspektów prawnych i organizacyjnych. Autorka ponad 200 publikacji, w tym 8 książek dotyczących prawa i zarządzania w ochronie zdrowia. Wielbicielka słowa pisanego, podroży, muzyki klasycznej i dobrej herbaty.

W polskim prawie od lat zdefiniowane są podstawowe pojęcia związane z chorobami zakaźnymi. Ich definicje legalne zawarte są przede wszystkim w art. 2 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi.

B jak badania sanitarno-epidemiologiczne.

Badanie sanitarno-epidemiologiczne to badanie, w którego skład wchodzą badanie lekarskie, badania laboratoryjne oraz dodatkowe badania i konsultacje specjalistyczne, wykonywane w ramach nadzoru epidemiologicznego w celu wykrycia biologicznych czynników chorobotwórczych lub potwierdzenia rozpoznania choroby zakaźnej. Obowiązkowym badaniom sanitarno-epidemiologicznym podlegają m.in.: podejrzani o zakażenie lub chorobę zakaźną, nosiciele, ozdrowieńcy oraz osoby, które były narażone na zakażenie przez styczność z osobami zakażonymi, chorymi lub materiałem zakaźnym. Na obowiązkowe badania sanitarno-epidemiologiczne powyższe osoby kieruje właściwy dla ich miejsca pobytu państwowy powiatowy inspektor sanitarny. Badania lekarskie u osób zobowiązanych przeprowadzają lekarze podstawowej opieki zdrowotnej lub lekarze wykonujący zadania służby medycyny pracy. Natomiast badania laboratoryjne przeprowadzają, akredytowane w zakresie przedmiotu badania laboratoria- przede wszystkim laboratoria Państwowej Inspekcji Sanitarnej.

C jak choroba zakaźna.

Choroba zakaźna to choroba, która została wywołana przez biologiczny czynnik chorobotwórczy. Natomiast biologiczny czynnik chorobotwórczy to posiadające zdolność wywoływania objawów chorobowych drobnoustroje komórkowe lub wytwarzane przez nie produkty, zewnętrzne i wewnętrzne pasożyty człowieka lub wytwarzane przez nie produkty, cząstki bezkomórkowe zdolne do replikacji lub przenoszenia materiału genetycznego, w tym zmodyfikowane genetycznie hodowle komórkowe lub wytwarzane przez nie produkty. Chorobami zakaźnymi w rozumieniu prawa podlegającymi przepisom ustawy z.z.z.ch.z. są tylko te choroby, które zostały umieszczone w wykazie zawartym w ustawie. W powyższym wykazie uwzględniono m.in. takie choroby jak: biegunki o etiologii infekcyjnej lub nieustalonej u dzieci do lat 2, błonica, cholera, choroba Creutzfeldta-Jakoba, choroba wirusowa Ebola, czerwonka bakteryjna, dur brzuszny, dżuma, gruźlica, grypa, kiła, krztusiec, odra, ospa (prawdziwa i wietrzna), tężec, wąglik, wirusowe gorączki krwotoczne, włośnica, wścieklizna, zespół nabytego niedoboru odporności (AIDS), oraz zespoły ciężkiej ostrej niewydolności oddechowej (SARI) lub innej niewydolności narządowej o etiologii infekcyjnej lub nieustalonej.

E jak epidemia.

Epidemia oznacza wystąpienie na danym obszarze zakażeń lub zachorowań na chorobę zakaźną w liczbie wyraźnie większej niż we wcześniejszym okresie albo wystąpienie zakażeń lub chorób zakaźnych dotychczas niewystępujących.

H jak hospitalizacja.

Hospitalizacja oznacza generalnie przyjęcie do szpitala celem leczenia (diagnostyki). Świadczenie szpitalne to wykonywane całą dobę kompleksowe świadczenia zdrowotne polegające na diagnozowaniu, leczeniu, pielęgnacji i rehabilitacji, które nie mogą być realizowane w ramach innych stacjonarnych i całodobowych świadczeń zdrowotnych lub ambulatoryjnych świadczeń zdrowotnych. Zasadą  jest, że przyjęcie do szpitala wymaga świadomej i dobrowolnej zgody pacjenta (lub jego przedstawiciela ustawowego), natomiast wyjątkiem jest przymusowa hospitalizacja. Przymusowa hospitalizacja, czyli przyjęcie i pozostawienie pacjenta w szpitalu celem leczenia wbrew jego woli stanowi wyjątek i jest związana jest z dwoma grupami jednostek chorobowych tj. chorobami psychicznymi i chorobami zakaźnymi. W celu zapobiegania szerzeniu się zakażeń i chorób zakaźnych, osoby chore na chorobę zakaźną albo osoby podejrzane o zachorowanie na chorobę zakaźną mogą podlegać obowiązkowej hospitalizacji. Obowiązek hospitalizacji dotyczy tylko konkretnych chorób zakaźnych, a ich wykaz określa obecnie rozporządzenie Ministra Zdrowia. Zgodnie z wykazem zawartym w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 6 kwietnia 2020 r. w sprawie chorób zakaźnych powodujących powstanie obowiązku hospitalizacji, izolacji lub izolacji w warunkach domowych oraz obowiązku kwarantanny lub nadzoru epidemiologicznego (Dz. U. z 2020 r.,poz.607) obowiązkowej hospitalizacji podlegają m.in. osoby, u których stwierdzono zakażenie wirusem SARS-CoV-2 lub zachorowanie na chorobę wywołaną wirusem SARS-CoV-2 (COVID-19) lub podejrzenie zakażenia lub zachorowania, jeżeli nie zostały przez lekarza skierowane do leczenia lub diagnostyki laboratoryjnej w kierunku wirusa SARS-CoV-2 w ramach obowiązkowej izolacji lub izolacji w warunkach domowych.

I jak izolacja.

Izolacja oznacza odosobnienie osoby lub grupy osób chorych na chorobę zakaźną albo osoby lub grupy osób podejrzanych o chorobę zakaźną, w celu uniemożliwienia przeniesienia biologicznego czynnika chorobotwórczego na inne osoby. Obowiązkowej izolacji lub izolacji w warunkach domowych podlegają osoby, u których stwierdzono zakażenie wywołane wirusem SARS-CoV-2 lub zachorowanie na chorobę wywołaną wirusem SARS-CoV-2 (COVID-19) lub podejrzenie zakażenia lub zachorowania, wobec których lekarz nie zastosował obowiązkowej hospitalizacji.

K jak kara.

Kodeks wykroczeń w art. 116 określa wykroczenia związane z chorobami zakaźnymi (np. nieprzestrzeganie kwarantanny) i kary za ich naruszenie. Zgodnie z powyższym przepisem kto, wiedząc o tym, że:

1. jest chory na gruźlicę, chorobę weneryczną lub inną chorobę zakaźną albo podejrzany o tę chorobę,
2. styka się z chorym na chorobę określoną w punkcie 1 lub z podejrzanym o to, że jest chory na gruźlicę lub inną chorobę zakaźną,
3. jest nosicielem zarazków choroby określonej w punkcie 1 lub podejrzanym o nosicielstwo,

nie przestrzega nakazów lub zakazów zawartych w przepisach o zapobieganiu tym chorobom lub o ich zwalczaniu albo nie przestrzega wskazań lub zarządzeń leczniczych wydanych na podstawie tych przepisów przez organy służby zdrowia, podlega karze grzywny albo karze nagany.

K jak kwarantanna. 

Kwarantanna oznacza odosobnienie osoby zdrowej, która była narażona na zakażenie, w celu zapobieżenia szerzeniu się chorób szczególnie niebezpiecznych i wysoce zakaźnych. Miejsce kwarantanny to odrębny obiekt budowlany czasowego pobytu osób chorych lub podejrzanych o zachorowanie, w którym prowadzi się kwarantannę. Prowadzona może być w miejscu zamieszkania lub w innym wyznaczonym obiekcie. W praktyce oznacza ona m.in. zakaz opuszczania obiektu, a także przyjmowania gości z zewnątrz. Jej przestrzeganie podlega kontroli przez uprawnione organy (np. przez policję). Za naruszenia kwarantanny (np. wyjście na spacer) może być nałożona kara grzywny (pieniężna do 30 tys. zł). Osoby zdrowe, które pozostawały w styczności z osobami chorymi na choroby zakaźne podlegają obowiązkowej kwarantannie, jeżeli tak postanowią organy inspekcji sanitarnej przez okres nie dłuższy niż 21 dni, licząc od ostatniego dnia styczności. Obowiązkowa kwarantanna, może być stosowane wobec tej samej osoby więcej niż raz, do czasu stwierdzenia braku zagrożenia dla zdrowia lub życia ludzkiego. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia  z dnia 6 kwietnia 2020 r. w sprawie chorób zakaźnych powodujących powstanie obowiązku hospitalizacji, izolacji lub izolacji w warunkach domowych oraz obowiązku kwarantanny lub nadzoru epidemiologicznego (Dz. U. z 2020 r.,poz.607) chorobą powodującą powstanie obowiązku kwarantanny jest  m.in. choroba wywołana koronawirusem SARS-CoV-2(COVID-19). Okres obowiązkowej kwarantanny w przypadku choroby wywołanej koronawirusem SARS-CoV-2(COVID-19) wynosi zgodnie z rozporządzeniem 14 dni.

N jak nadzór sanitarno-epidemiologiczny.

Nadzór epidemiologiczny oznacza obserwację osoby zakażonej lub podejrzanej o zakażenie, bez ograniczenia jej swobody przemieszczania się, wykonywanie badań sanitarno-epidemiologicznych u tej osoby w celu wykrycia biologicznych czynników chorobotwórczych lub potwierdzenia rozpoznania choroby zakaźnej oraz zebranie, analiza i interpretacja informacji o okolicznościach i skutkach zakażenia. Jest to tzw. nadzór indywidualny. Natomiast nadzór epidemiologiczny ogólny to stałe, systematyczne gromadzenie, analiza oraz interpretacja informacji o zachorowaniach lub innych procesach zachodzących w sferze zdrowia publicznego, wykorzystywane w celu zapobiegania i zwalczania zakażeń lub chorób zakaźnych. Dla nadzoru epidemiologicznego w praktyce istotne znaczenie mają badania sanitarno-epidemiologiczne. Osoby zdrowe, które pozostawały w styczności z osobami chorymi na choroby zakaźne podlegają nadzorowi epidemiologicznemu, jeżeli tak postanowią organy inspekcji sanitarnej przez okres nie dłuższy niż 21 dni, licząc od ostatniego dnia styczności. Nadzór epidemiologiczny, może być stosowany wobec tej samej osoby więcej niż raz, do czasu stwierdzenia braku zagrożenia dla zdrowia lub życia ludzkiego. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 6 kwietnia 2020 r. w sprawie chorób zakaźnych powodujących powstanie obowiązku hospitalizacji, izolacji lub izolacji w warunkach domowych oraz obowiązku kwarantanny lub nadzoru epidemiologicznego (Dz. U. z 2020 r.,poz.607) chorobą powodującą powstanie obowiązku nadzoru epidemiologicznego jest m.in. choroba wywołana koronawirusem SARS-CoV-2(COVID-19). Okres nadzoru epidemiologicznego w przypadku powyższej choroby wynosi 14 dni.

O jak obowiązki osób fizycznych (ludności).

Na podstawie ustawy z.z.z.ch.z. osoby przebywające na terytorium RP są zobowiązane na zasadach określonych w przedmiotowej  ustawie do:

1. poddawania się:

• zabiegom sanitarnym(są to działania służące poprawie higieny osobistej, w tym mycie i strzyżenie, higieny odzieży, higieny pomieszczeń, podejmowane w celu zapobiegania oraz zwalczania zakażeń i chorób zakaźnych),
• szczepieniom ochronnym,
• poekspozycyjnemu profilaktycznemu stosowaniu leków,
• badaniom sanitarno-epidemiologicznym, w tym również postępowaniu mającemu na celu pobranie lub dostarczenie materiału do tych badań,
• nadzorowi epidemiologicznemu,
• kwarantannie,
• leczeniu,
• hospitalizacji,
• izolacji.

2. zaniechania wykonywania prac, przy wykonywaniu których istnieje możliwość przeniesienia zakażenia lub choroby zakaźnej na inne osoby – jeżeli są osobami zakażonymi, chorymi na chorobę zakaźną lub nosicielami;

3. stosowania się do nakazów i zakazów organów Państwowej Inspekcji Sanitarnej służących zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych;

4. udzielania danych i informacji:

• organom Państwowej Inspekcji Sanitarnej, Wojskowej Inspekcji Sanitarnej, Państwowej Inspekcji Sanitarnej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, Inspekcji Weterynaryjnej, Wojskowej Inspekcji Weterynaryjnej, Inspekcji Ochrony Środowiska, oraz ośrodkom referencyjnym i instytutom badawczym – niezbędnych do prowadzenia nadzoru epidemiologicznego nad zakażeniami i chorobami zakaźnymi i zapobiegania oraz zwalczania zakażeń i chorób zakaźnych,
• właściwym państwowym inspektorom sanitarnym – niezbędnych do prowadzenia nadzoru epidemiologicznego nad niepożądanymi odczynami poszczepiennymi,
• organom Państwowej Inspekcji Sanitarnej – niezbędnych do sprawowania nadzoru nad realizacją obowiązków, o których mowa w pkt 1-3.

P jak podejrzany o chorobę zakaźną/zakażenie.

Podejrzany o chorobę zakaźną to osoba, u której występują objawy kliniczne lub odchylenia od stanu prawidłowego w badaniach dodatkowych, mogące wskazywać na chorobę zakaźną. Natomiast podejrzany o zakażenie to osoba, u której nie występują objawy zakażenia ani choroby zakaźnej, która miała styczność ze źródłem zakażenia, a charakter czynnika zakaźnego i okoliczności styczności uzasadniają podejrzenie zakażenia.

P jak praca przy zwalczaniu epidemii.

Pracownicy podmiotów leczniczych (np. szpitali, przychodni itp.), osoby wykonujące zawody medyczne (w szczególności lekarze, pielęgniarki, ratownicy medyczni, diagności laboratoryjni) oraz osoby, z którymi podpisano umowy na wykonywanie świadczeń zdrowotnych, mogą być skierowani do pracy przy zwalczaniu epidemii. Do pracy przy zwalczaniu epidemii mogą być skierowane także inne osoby, jeżeli ich skierowanie jest uzasadnione aktualnymi potrzebami podmiotów kierujących zwalczaniem epidemii. Skierowanie do pracy przy zwalczaniu epidemii następuje w drodze decyzji wojewody lub Ministra Zdrowia (na okres do 3 miesięcy). Niektóre kategorie osób nie podlegają powyższemu obowiązkowi (np. osoby, które ukończyły 60 lat, kobiety w ciąży).

P jak przymus. 

Fundamentalną podstawą legalnego udzielania każdemu pacjentowi świadczeń zdrowotnych jest wyrażenie przez niego (lub jego przedstawiciela ustawowego) zgody na konkretne świadczenie zdrowotne. Jednakże prawo przewiduje w wyjątkowych sytuacjach udzielanie świadczeń zdrowotnych bez zgody pacjenta, a nawet wbrew jego woli (tzw. przymus). Przymus w medycynie dotyczy różnych sytuacji, w których przeplata się interes zdrowotny zbiorowości i interes samego pacjenta. Przymus medyczny ma charakter wielopostaciowy (m.in. kwarantanna, badanie,  leczenie, hospitalizacja). Cechą wspólna wszystkich form przymusu medycznego jest interwencja medyczna niezależnie od, a niekiedy także wbrew woli pacjenta. Najczęściej prawo wyodrębnia przymus leczenia. Przykładowo zgodnie z ustawą z.z.z.ch.z. obowiązkowemu leczeniu podlegają osoby chore na: gruźlicę płuc, kiłę, rzeżączkę.

S jak stan zagrożenia epidemicznego.

Stan zagrożenia epidemicznego oznacza sytuację prawną wprowadzoną na danym obszarze (np. całego państwa, województwa) w związku z ryzykiem wystąpienia epidemii, w celu podjęcia określonych w ustawie z.z.z.ch.z. działań zapobiegawczych. Nie jest on tożsamy ze stanem nadzwyczajnym określonym w Konstytucji. Stanowi on instrument prawny, z którego może skorzystać państwo w przypadku ryzyka wystąpienia epidemii. Stan taki ma charakter czasowy. Stan zagrożenia epidemicznego na obszarze województwa lub jego części ogłasza i odwołuje wojewoda, w drodze rozporządzenia, na wniosek państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego. Jeżeli zagrożenie epidemiczne lub epidemia występuje na obszarze więcej niż jednego województwa, stan zagrożenia epidemicznego lub stan epidemii ogłasza i odwołuje, w drodze rozporządzenia, Minister Zdrowia w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw administracji publicznej, na wniosek Głównego Inspektora Sanitarnego. Na podstawie rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 13 marca 2020 r. w sprawie ogłoszenia na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu zagrożenia epidemicznego (Dz. U. z 2020 r., poz. 433) w okresie od dnia 14 marca 2020 r. do odwołania na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej ogłoszono stan zagrożenia epidemicznego w związku z zakażeniami wirusem SARS-CoV-2. Stan ten został odwołany z dniem 20 marca 2020 bowiem w związku z nowym rozporządzeniem Ministra Zdrowia został zastąpiony przez stan epidemii.

S jak stan epidemii.

Poza stanem zagrożenia epidemicznego może być ogłoszony także stan epidemii (jako kolejna i  odrębna sytuacja prawna). Stan epidemii oznacza sytuację prawną wprowadzoną na danym obszarze w związku z wystąpieniem epidemii w celu podjęcia określonych w ustawie z.z.z.ch.z. działań przeciwepidemicznych i zapobiegawczych dla zminimalizowania skutków epidemii. Stan epidemii to nie jest to samo, co stan nadzwyczajny przewidziany w Konstytucji RP. Stan epidemii na obszarze województwa lub jego części ogłasza i odwołuje wojewoda, w drodze rozporządzenia, na wniosek państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego. Jeżeli epidemia występuje na obszarze więcej niż jednego województwa, stan epidemii ogłasza i odwołuje, w drodze rozporządzenia, Minister Zdrowia w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw administracji publicznej, na wniosek Głównego Inspektora Sanitarnego. Na podstawie rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 20 marca 2020 r. w sprawie ogłoszenia na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu  epidemii (Dz. U. z 2020 r., poz. 491) w okresie od dnia 20 marca 2020 r. do odwołania na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej ogłoszono stan epidemii w związku z zakażeniami wirusem SARS-CoV-2. Wprowadzenie stanu epidemii skutkuje różnymi ograniczeniami dla życia społecznego, w tym ograniczeniem swobody poruszania i prowadzenia niektórych rodzajów działalności, a także zmianami w zasadach funkcjonowania określonych podmiotów i instytucji. Wykaz aktualnych ograniczeń zawiera rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 31 marca 2020 r. w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii (Dz. U. z 2020 r., poz.566).

Z jak zakażenie.

Zakażenie oznacza w świetle prawa wniknięcie do organizmu i rozwój w nim biologicznego czynnika chorobotwórczego. Szczególnym rodzajem zakażenia jest zakażenie szpitalne. Zakażenie szpitalne to zakażenie, które wystąpiło w związku z udzieleniem świadczeń zdrowotnych, w przypadku gdy choroba:

• nie pozostawała w momencie udzielania świadczeń zdrowotnych w okresie wylęgania albo
• wystąpiła po udzieleniu świadczeń zdrowotnych, w okresie nie dłuższym niż najdłuższy okres jej wylęgania.

Rolą państwa jest zapobieganie i przeciwdziałanie rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych i zakażeń oraz ich zwalczanie. Swoje zadania w powyższym zakresie państwo realizuje za pomocą prawa. Prawo określa instrumenty zapobiegania i zwalczania chorób zakaźnych oraz zakażeń. Problematykę zapobiegania i zwalczania chorób zakaźnych u ludzi reguluje od lat ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (tekst jedn.: Dz. U. z 2019 r., poz.1239) w skrócie u.z.z.z.ch.z. Przepisy powyższej ustawy stosuje się do zakażeń i chorób zakaźnych, których wykaz jest określony w załączniku do ustawy, oraz biologicznych czynników chorobotwórczych wywołujących te zakażenia i choroby. W powyższym wykazie nie było wymienionego zakażenia koronawirusem SARS-CoV-2. Na podstawie rozporządzenia Ministra Zdrowia z 27 lutego 2020 r. w sprawie zakażenia koronawirusem SARS-CoV-2 od dnia 28 lutego 2020 r. zakażenie koronawirusem SARS-CoV-2 zostało objęte przepisami ustawy z dnia 5 grudnia 2020 roku o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi. Dlatego też zasady i instytucje prawne uregulowane od lat w powyższej ustawie mogą być w pełni stosowane w obecnej sytuacji do walki z zakażeniami koronawirusem.