Dr Małgorzata Paszkowska

Adiunkt w Katedrze Zarządzania Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie. Specjalizuje się w problematyce ochrony zdrowia, przede wszystkim, w zakresie aspektów prawnych i organizacyjnych. Autorka wielu publikacji i książek dotyczących prawa i zarządzania w ochronie zdrowia m.in. Polski system ochrony zdrowia oraz Choroby zakaźne oraz instrumenty zapobiegania ich rozprzestrzenianiu w polskim systemie ochrony zdrowia. Wielbicielka słowa pisanego, podroży, muzyki klasycznej i dobrej herbaty.

Na całym świecie toczy się obecnie ożywiona dyskusja publiczna wokół szczepień przeciwko koronawirusowi – zarówno w aspekcie medycznym, jak i w zakresie rozwiązań prawnych. Ten artykuł w skrócie przedstawia historię szczepionek oraz przedstawia rodzaje możliwych regulacji prawnych.

Co to jest szczepienie? 

W literaturze szczepienie definiuje się jako wprowadzenie do organizmu człowieka lub zwierzęcia szczepionki tj. żywego i osłabionego lub zabitego patogenu, produktu uzyskanego metodą inżynierii genetycznej lub produktu przemiany materii  metabolizmu drobnoustroju w  celu czynnego uodpornienia poprzez wytworzenie stanu humoralnej i/lub komórkowej odporności skierowanej przeciw patogenowi. [1] W świetle polskiego prawa szczepienie ochronne polega na podaniu szczepionki przeciw chorobie zakaźnej w celu sztucznego uodpornienia przeciwko tej chorobie. Szczepionka to preparat pochodzenia biologicznego zawierający antygeny, które stymulują układ odpornościowy naszego organizmu do wytworzenia nabytej odporności.

Kto był pionierem szczepień?

Za pioniera współczesnych szczepień powszechnie uznaje się  brytyjskiego lekarza Edwarda Jennera, który pod koniec XVIII wieku po raz pierwszy zastosował u człowieka szczepionkę przeciwko ospie prawdziwej.[2] Obserwował on, że kobiety zatrudnione przy dojeniu krów, ze zmianami na rękach po zakażeniu ospą krowią, nie chorowały na ospę prawdziwą. W rezultacie przeprowadził eksperyment- na ramieniu młodego chłopca dokonał dwóch nacięć i wtarł w nie ropę ze zmian spowodowanych ospą krowią u jednej z dojarek. Chłopiec przebył niewysoką gorączkę i wyzdrowiał po kilku dniach. Powtórzony zabieg z zastosowaniem materiału pobranego od chorego na ospę prawdziwą nie wywołał już u chłopca choroby. Później Jenner zakażał w ten sam sposób inne osoby i wszystkie one wykazywały odporność na ospę prawdziwą.

Następnym krokiem w dziedzinie uodpornienia czynnego po odkryciu E. Jennera były prace doświadczalne Ludwika Pasteura, uwieńczone uzyskaniem szczepionki przeciw wąglikowi w 1881 roku i przeciw wściekliźnie w 1885 roku. Pasteura uważa się współcześnie za ojca szczepień.

Co oznacza nazwa Vaccinum (Szczepienie)?

Szczepienie nazwane zostało przez Edwarda Jennera vaccinum/ vaccination od łacińskiego słowa vacca (krowa)/nazwy choroby variola vaccinia(ospa krowia). Termin ten został następnie zastosowany przez Ludwika Pasteura do określenia uodpornienia czynnego przeciwko każdej chorobie zakaźnej.

Najważniejsze szczepionki – kiedy powstały?

Koniec XIX i cały wiek XX to okres rozwoju nauki o szczepieniach i rozpoczęcie masowych szczepień. Po odkryciach Jennera i Pasteura w latach 90 tych XIX wieku uzyskano wiele bakteryjnych szczepionek zabitych. Były to szczepionki przeciw dżumie (1895 r.), cholerze (1896 r.) i durowi brzusznemu (1896 r.). Po I wojnie światowej uzyskano szczepionkę przeciw gruźlicy – BCG (1921 r.), przeciw błonicy (1923 r.), krztuścowi (1926 r.), tężcowi(1927 r.), durowi wysypkowemu, żółtej gorączce (1937 r.), a także grypie (1941 r.). Natomiast po II wojnie światowej uzyskano przede wszystkim szczepionki wirusowe, takie jak przeciw poliomyelitis (lata 50-te), następnie przeciw odrze (1959 r.), śwince (1967 r.), różyczce, wietrznej ospie, wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (1981 r.) i typu A (1993 r.).[3]

W drugiej połowie XX wieku szczepionki i szczepienia przyczyniły się do poprawy sytuacji epidemiologicznej i eliminacji m.in. błonicy, tężca, krztuśca, odry, świnki, różyczki oraz eradykacji(likwidacji) ospy prawdziwej na całym świecie. W ostatnich latach udało się opracować nowoczesne szczepionki, przeciwko pneumokokom, meningokokom i rotawirusom.

Szczepienia przeciwko koronawirusowi

W związku epidemią koronawirusa SARS-CoV-2 na świecie zostały opracowane i dopuszczone do stosowania szczepionki przeciwko temu wirusowi i rozpoczęły się szczepienia populacyjne. 21 grudnia 2020 r. Komisja Europejska dopuściła na unijny rynek szczepionkę przeciw koronawirusowi opracowaną przez koncern Pfizer i firmę BionTech. Decyzję o zatwierdzeniu szczepionki podjęła Europejska Agencja Leków. Szczepienia w Unii Europejskiej w tym w Polsce rozpoczęły się 27 grudnia 2020 roku.

Obecnie w Polsce przeciwko COVID 19 stosowane są szczepionki mRNA firm Pfizer/BioNTech (Comirnaty) i Moderna (Spikevax), oraz szczepionki wektorowe, koncernu AstraZeneca (Vaxzevria) oraz Johnson & Johnson (COVID Vaccine Janssen). 20 grudnia 2021 roku Europejska Agencja Leków (EMA) zaleciła przyznanie warunkowego pozwolenia na dopuszczenie do obrotu rekombinowanej szczepionki amerykańskiej firmy Novavax, która w lutym ma być dostępna także w Polsce.

Obowiązkowe czy dobrowolne?

Na świecie są stosowane różne formy w zakresie obowiązkowości szczepień. W krajach o wysokiej świadomości prozdrowotnej, takich jak Szwecja, Norwegia czy Finlandia, pomimo braku obowiązkowości szczepień utrzymywane są wysokie stany zaszczepienia populacji objętej szczepieniami. W innych krajach, wysoki stan zaszczepienia utrzymywany jest dzięki obowiązkowości szczepień. Ale są również takie kraje jak Rumunia, gdzie nie ma obowiązku szczepień i gdzie wyraźnie spadł stan zaszczepienia, a w 2017 roku pojawiła się tam największa od lat epidemia odry. W niektórych krajach – np. w Kanadzie – brak szczepień łączy się z ograniczeniem dostępu do szkół i przedszkoli.

Polskie prawo wyodrębnienia dwa podstawowe rodzaje szczepień ochronnych, tj.:

• szczepienia obowiązkowe
• szczepienia zalecane.

Określone ustawowo osoby są zobowiązane do poddawania się szczepieniom ochronnym przeciw określonym chorobom zakaźnym, czyli obowiązkowym szczepieniom ochronnym. Zgodnie z art.5 ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi osoby przebywające na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej są zobowiązane na zasadach określonych w przedmiotowej ustawie m.in. do poddawania się obowiązkowym szczepieniom ochronnym w ramach Narodowego Programu Szczepień Ochronnych.  W ramach szczepień zalecanych, na które składa się kilka grup szczepień dookreślonych podmiotowo, wykonuje się szczepienia dzieci, szczepienia wyjeżdżających zagranicę, a także szczepienia pracowników.

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 22 grudnia 2021 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie ogłoszenia na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu epidemii od 1 marca 2022 r., obowiązkowi szczepień przeciw COVID-19 podlegają:

1) osoby wykonujące zawód medyczny w podmiotach wykonujących działalność leczniczą oraz osoby wykonujące czynności zawodowe w tych podmiotach, inne niż wykonywanie zawodu medycznego;
2) osoby zatrudnione oraz osoby realizujące usługi farmaceutyczne, zadania zawodowe lub czynności fachowe w aptece ogólnodostępnej lub punkcie aptecznym;
3) studenci kształcący się na kierunkach przygotowujących do wykonywania zawodu medycznego.

Nowa publikacja z dużą dawką wiedzy 

Więcej informacji o szczepieniach, prawie medycznym oraz zadaniach poszczególnych podmiotów publikuję w mojej najnowszej książce pt. Choroby zakaźne oraz instrumenty zapobiegania ich rozprzestrzenianiu w polskim systemie ochrony zdrowia (wyd. CeDeWu, 2021). Przedstawiam w niej szczegóły dotyczące usytuowania chorób zakaźnych w polskim systemie ochrony zdrowia oraz rozwój podstaw prawnych w zakresie zapobiegania i zwalczania chorób zakaźnych.

Wyjaśniam także: podstawowe definicje w zakresie chorób zakaźnych i zakażeń (w tym zakażenia szpitalne) oraz zadania i obowiązki: ministra zdrowia, wojewody, Państwowej Inspekcji Sanitarnej, zarządzających podmiotami leczniczymi oraz personelu medycznego w tym zakresie.

Piszę ponadto o rodzajach i zasadach wykonywania szczepień ochronnych oraz obrazuję instrumenty przymusu medycznego mające zastosowane w związku z chorobami zakaźnymi i zakażeniami.

Bibliografia:

[1] A. Baumann-Popczyk, M. Sadkowska-Todys, A. Zieliński(red.), Choroby zakaźne i pasożytnicze-epidemiologia i profilaktyka, wyd. VII  Alfa  Medica Press, Bielsko-Biała 2014, s.705.

[2] Szerzej historia i  rodzaje  szczepień: M. Paszkowska, Choroby zakaźne oraz instrumenty zapobiegania ich rozprzestrzenianiu w polskim systemie ochrony zdrowia, wyd. CeDeWu  Warszawa 2021, rozdz.IV.

[3] Por. J. Cianciara, J. Juszczyk(red.), Choroby zakaźne i pasożytnicze, Czelej Lublin 2012, t.1. s.7.